Basang-basa ang kanyang damit. Nanginginig siya sa lamig habang hawak ang isang lumang bag na puno ng damit at ala-ala. Sa harap ng bahay, nakatayo ang kanyang panganay na anak, si Liza. Matigas ang mukha nito. “Ma, wala ka ng lugar dito.” Malamig na sabi ni L. “Nakangiti pero may galit sa mata.” “Pakiusap, anak!” mahina niyang sagot.

Wala akong pupuntahan. Ngunit sinarado ni L ang pinto. Mabilis. Parang walang puso. Umalingawngaw ang tunog ng bakal na kandado. Ang ulan ay tila sumabay sa kanyang pag-iyak. Ang hangin ay malamig ngunit mas malamig ang pagturing sa kanya ng sariling dugo. Lumakad siya sa kalsada. Putik, baha at dilim ang kanyang dinaanan.

Bawat hakbang ay mabigat. Bawat patak ng ulan ay parang karayom sa balat. Nakita siya ng mga kapitbahay ngunit walang lumapit. Walang nagtanong, walang tumulong. Ang dating ina na nagtaguyod ng tatlong anak ngay’y tinaboy na parang palaboy. Sa ilalim ng poste, umupo siya. Sumilong kahit bahagya lamang.

Huminga siya ng malalim. Ang kanyang mga kamay ay nanginginig habang hinahaplos ang lumang rosaro. “Diyos ko,” bulong niya. Bakit ganito ang sukli ng lahat? Biglang kumidlat. Kasunod ang malakas na kulog at sa gitna ng dilim may liwanag na bumungad mula sa kanto. Isang sasakyang itim mabagal napapalapit. Tumigil ito sa harap niya.

Bumukas ang bintana. Lumabas ang isang tinig. Nanay! Napatigil siya. Kilala niya ang boses na iyon. Isang boses na hindi niya narinig sa loob ng maraming taon. Unti-unti siyang tumingin at nang makita niya kung sino iyon, nanginig ang kanyang buong katawan. Ang kanyang mga mata ay lumaki sa gulat.

Ang puso niya ay tumibok ng mabilis. Hindi siya makapaniwala. Ang taong nasa loob ng sasakyan ay matagal ng patay at ngayon ay nakatingin sa kanya buhay na buhay. Nanginig ang labi ni Aling Rosa. Ang mga daliri niya ay dahan-dahang kumapit sa rosaro. Ang lamig ng hangin ay tila pumasok sa kanyang kaluluwa. Hindi maaari mahinang sambit niya.

Ngunit malinaw sa kanyang paningin ang mukha ng anak niyang si Marco. Ang anak na unang namatay sa aksidente tatlong taon na ang nakalipas. Basang-basa rin si Marco pero parang hindi tinatablan ng ulan. Ang kanyang mga mata ay kumikislak sa dilim. May kakaibang ning sabi ni Marco, sumama ka sa akin. Dito ka ligtas. Ang tinig niya ay kalmado, malambing ngunit may kakaibang lalim.

Parang sabay na malamig at mainit sa pandinig. Lumapit si Aling Rosa, mabagal. Tila hinihila ng hindi nakikitang pwersa. Ang mga paa niya ay humahabang sa putik ngunit hindi niya ito nararamdaman. Ang ulan ay bumubuhos pa rin ngunit parang humihina tuwing malapit siya kay Marco. Anak! Ibulong niya habang umaagos ang luha sa kanyang mga pisngi.

Paano-paano ka nabuhay? Mumiti si Marco. Matagal na kitang hinihintay, Ma. Sa sandaling iyon, napansin ni Aling Rosa na walang bakas ng tubig sa katawan ni Marco. Walang anino sa likod niya kahit may ilaw sa poste. At ang sasakyang itim sa likod ay hindi naglalabas ng uso. Tahimik. Masyadong tahimik. Tumigil siya.

Ang kanyang puso ay kumalabog sa dibdib. Anak, ikaw ba talaga yan? Ngunit hindi na sumagot si Marco. Sa halip, binuksan niya ang pinto ng sasakyan at mumiti. Halika na, mauwi na tayo. Uwi! Ang salitang iyon ay parang awit sa puso ni Aling Rosa. Sa loob ng maraming taon, ang tanging hiniling niya ay makabalik sa tahanan. Ngunit ngayon, sa gitna ng ulan at dilim, hindi niya alam kung saan siya iuwi ng anak na matagal ng patay.

Lumapit siya ng isang hakbang. Ang putik ay dumikit sa kanyang mga paa. Ang malamig na hangin ay tila kumikirot sa kanyang likod. Ngunit mas malakas ang tawag ng boses ng anak. Halika na, Matthey. Napatingin siya sa langit. Kumidlat muli. Sa sandaling iyon, parang bumagal ang lahat. Ang mga patak ng ulan ay tila nakabitin sa ere.

Ang hangin ay huminto at ang paligid ay nabalot ng maputing liwanag. Nang magmulat siya, wala na ang ulan. Wala na rin ang kalsada. Sa paligid puro liwanag at katahimikan. At sa harap niya, nakatayo si Marco. Nakangiti, malinis, walang bakas ng sugat. Ma, sabi niya, hindi mo na kailangang magdusa.

Ngunit bago pa siya makasagot, may narinig siyang tinig mula sa malayo. Isang sigaw, “Nanay, nanay Rosa.” Ang tinig ay pamilyar. Ang mga anak niyang tumaboy sa kanya, humahabol, sumisigaw, umiiyak. Napalingon siya. Nakikita niya ang sarili niyang katawan. Nakahandusay sa putikan. Basang-basa, walang malay. Habang ang mga anak niyang dati malamig ay ngayon ay umiiyak, yakap-yakap ang kanyang katawan.

Si Liza, ang panganay ay humihingi ng tawad habang paulit-ulit na sinasabi, “Ma, gising po, ma, huwag po ngayon.” Ngunit si Aling Rosa ay nakatayo lamang kasama si Marco. Tahimik, payapa. At sa unang pagkakataon, hindi na niya naramdaman ang lamig. Hindi na niya narinig ang kulog, tanging liwanag at ang kamay ng anak na matagal na niyang gustong yakapin muli.

“Uwi na tayo, ma!” bulong ni Marco. At magkasabay silang naglakad papalayo sa direksyong hindi nababalikan ng sinuman. Habang naglalakad si Aling Rosa at si Marco, unti-unting naglalaho ang paligid. Ang kalsada, ang mga bahay, ang mga post lahat ay natutunaw sa liwanag na parang usok sa hangin. Wala na ang ulan. Wala na ang bigat sa kanyang dibdib.

Sa bawat hakbang nila, nararamdaman niya ang kakaibang gaan. Ang mga sugat ng nakaraan ay tila isa-isang nagsasara. Wala ng sakit, wala ng luha. Ngunit sa likod nila, sa mundo ng mga buhay, patuloy pa rin ang iyakan. Si Liza ay yakap pa rin ang malamig na katawan ng ina. Ma, huwag mong iwan si Liza, ma. Patawarin mo ako.

Ang ulan ay bumalik. Mas malakas kaysa kanina. Ang mga kapitbahay ay lumapit, nagtatakbuhan, nagsisigawan. May matandang babae sa kalsada, sabi ng isa. Tumawag ng ambulansya sigaw ng isa pa. Ngunit huli na. Wala ng tibok ang puso ni Aling Rosa. Walang hinga. Tanging katahimikan ang bumalot sa paligid habang patuloy ang ulan na tila nakikiramay.

Sa kabilang dako, nakatingin si Aling Rosa sa liwanag na nakapaligid sa kanya. Hindi niya alam kung saan siya dadalhin. Ngunit sa puso niya may kapayapaan. Anak, bulong niya, ang tagal kong hinintay ong sandaling to. Mumiti si Marco. Ngayon, ma, makakapahinga ka na. Lumakad silang magkasabay sa landas na parang gawa sa liwanag.

Sa bawat hakbang, naririnig niya ang mga tinig ng nakaraan. Mga halakhak ng mga batang anak niya, ang amoy ng sinaing, ang tunog ng kahoy na sahig. Ang tawa ni Marco noong bata pa ito. Ang mga ala-alang matagal ng kinalimutan ngayon ay bumabalik isa-isa, malinaw buo. Parang pelikulang umiikot sa paligid niya.

Ngunit sa dulo ng daan may aninong naghihintay. Isang matandang lalaki na nakaputi may maamong mukha. Rosa, sabi ng lalaki. Panahon mo ng umuwi. Napahinto siya. Tumingin kay Marco na nakangiti pa rin. Ma, dito ka na. Ngunit sa sandaling iyon, sa kabilang mundo may isang munting kamay na humawak sa kamay ni Liza. Ang bunsong anak ni Aling Rosa, si Nino umiiyak.

Manalangin tayo ate sabi ni Nino. Lumuhod sila sa tabi ng bangkay ng kanilang ina. Habang sinasambit ang dasal, may malamig na simoy ng hangin na dumaan sa kanilang tabi. Mabango, parang bulaklak ng sampagita. At ang rosaryo na hawak ni Aling Rosa ay biglang lumiwanag. Sandali lang bago tuluyang pumutol ang tali.

Isang butil ng rosaryo ang gumulong sa lupa huminto sa paanan ni L. Pinulot niya iyon umiiyak. Mapatawad. Sa kabilang dako, narinig ni Aling Rosa ang tinig ni L. Tumigil siya. Tumingin kay Marco. Pwede pa ba akong bumalik? Umiling si Marco mahinahon. Hindi na ma. Pero pwede mo silang gabayan. Gabayan. Sabi ni Marco, sa bawat ulan na babagsak sa bubong nila, maririnig nila ang tinig mo.

Sa bawat hangin na dadaan sa gabi, mararamdaman nila ang yakap mo. Tumulo ang luha ni Aling Rosa, ngunit ngayon ay luha ng katahimikan. Salamat, anak. Hindi mo na kailangang mag-alala. Sabi ni Marco. Sa wakas natapos na ang sakit. Lumapit sa kanila ang liwanag. Nabalot sila ng init na parang yakap ng Diyos. Habang dahan-dahan silang nilulunod ng liwanag, naririnig pa ni Aling Rosa ang mga tinig ng kanyang mga anak.

Umiiyak, nagdarasal, humihingi ng tawad. At sa pinakadulo, bago tuluyang lumabo ang lahat, narinig niya ang isang malinaw na bulong mula sa langit. Ang pag-ibig ng isang ina ay hindi namamatay. Ngumiti siya. At sa huling sandali, naglaho si Aling Rosa sa liwanag, payapa, buo at minamahal pa rin ng mga anak na minsang nakalimot.

Sa sandaling iyon, ang liwanag ay naging mapayapang liwanag ng umaga. Parang muling ipinanganak ang mundo. Ang langit ay malinaw at ang ulan ay huminto na sa wakas. Sa kalsadang dati, puno ng putik at luha, unti-unting sumikat ang araw. Ang sinag nito ay tumama sa mga pisngin ang tatlong anak ni Aling Rosa, si Liza, si Mario at si Nino.

Pagod, basang-basa, ngunit ngayon ay tahimik na nakaluhod sa tabi ng ina nilang wala ng hinina. Ang mga kapitbahay ay nakatayo sa di kalayuan, tahimik parang may kasalanan din. Walang nagsalita, walang gumalaw. Tanging tunog ng hangin at mga kuliglig ang narinig sa paligid. Si Liza ay lumingon sa langit at sa unang pagkakataon naramdaman niya ang bigat ng kanyang puso.

Man, mahina niyang sambit. Hindi ko alam kung bakit kita tinaboy. Galit lang ako noon. Pero ngayon eh hindi niya naituloy. Bumuhos muli ang luha. Si Mario ay tahimik lang na nakayuko. Hawak ang rosaryo ng ina naputol na tali. Pinulot niya ang mga butil at isa-isang pinulot. Parang sinusubukang buin muli ang mga sirang bahagi ng kaniyang pagkatao.

Sinino ang bunso ay walang imik. Hinawakan lang niya ang kamay ng ina at inilapit sa kanyang pisngi. “Ma, alam kong naririnig mo ako.” Mahinang sabi niya. “Hindi mo na kailangang mag-alala.” “Magbabago na kami.” Niyakap nilang tatlo ang katawan ng kanilang ina. Mahigpit, sabay-sabay, habang ang araw ay unti-unting umaangat sa langit.

Sa di kalayuan, may ibong puti na lumipad mula sa poste. Tahimik itong dumaan sa ibabaw nila paikot bago lumipad patungo sa direksyon ng araw. Ang hangin ay may dalang samyo ng sampagita, malinis, mabango, pamilyar at kahit walang salita, alam ng magkakapatid kung ano ang ibig sabihin noon. Ang kanilang ina ay naroon pa rin.

Tinitingnan sila. Pinapatawad sila. Pagkalipas ng ilang oras, dumating ang ambulansya. Kinuha ang katawan ni Aling Rosa. Dahan-dahan may paggalang. Si Liza ay nagpaalam na sasama habang si Mario at Nino ay naiwan sandali sa kalsada. Tahimik silang tumayo nakatingin sa langit. “Kuya, sabi ni Nino, akala mo ba mapapatawad tayo ni mama?” “Hindi lang tayo pinatawad.

” Sagot ni Mario. Mahal pa rin niya tayo. Hanggang dulo. Habang naglalakad sila pauwi, napansin ni Liza ang isang kakaibang bagay. Sa ilalim ng postan huling umupo si Aling Rosa kagabi. May maliit na bakas ng paa. Maliit, hubad, malinaw sa basang semento. Ngunit ang nakapagtataka, walang ibang bakas ng paa na papunta roon o paalis.

Parang bigla na lang lumitaw. Lumuhod siya. Hinaplos iyon. Mainit pa. Parang bagong yapak lang. Napatingin siya kay Mario at Nino. Mga kapatid, mahina niyang sabi si mama dumaan dito. Tahimik silang tatlo. Ngunit sabay-sabay silang umiti kahit mailha pa sa mga mata. Mula noon, tuwing umuulan, hindi na sila nagtatago sa loob ng bahay. Lumalabas sila sa ulan.

Pinapabagsak sa kanilang balat. Hinahayaan ang bawat patak na dumaos daw sa mukha nila. Para bang yayakap muli ng kanilang ina ang bawat isa. Lumipas ang mga buwan. Ipinagawa nila ang lumang bahay ni Aling Rosa. Pininturahan. Inayos nilagyan ng Hardin ng sampagita sa harap. Tuwing gabi, nagsisindi sila ng kandila sa may bintana.

Hindi para sa lungkot kundi bilang pasasalamat. Dahil alam nilang sa kabilang dako nakatingin si Aling Rosa at si Marco magkasamang nagbabantay sa kanila. At sa tuwing may dumadaan na malamig na simoy ng hangin sa kanilang tahanan, naririnig nila ang pamilyar na bulong, banaad, mapagmahal, walang galit.

Anak, uwi na kayo. Ligtas na kayo ngayon. At sa bawat sandaling iyon, alam nilang kahit wala na ang kanilang ina sa lupa, hindi kailan man mawawala ang kanyang presensya. Dahil ang isang pusong marunong magmahal ng totoo ay hindi kailan man nalulunod ng ulan ni napapawi ng kamatayan. Ang pag-ibig ng isang ina mananatili magpakailan man. Lumipas ang ilang taon.

Ang dating bahay na pinagmulan ng sakit at paglayas ay ngayo’y tahanan na ng kapayapaan. Ang mga anak ni Aling Rosa ay nagbago hindi dahil sa takot kundi dahil sa pag-ibig na naiwan ng kanilang ina. Si Liza ay nagbukas ng maliit na tindahan sa harap ng bahay. Tuwing umuulan, pinapaupo niya sa loob ang mga matatanda sa kalye.

Pinapainom ng kape, pinatutuyo ng damit. Para kay mama ito, madalas niyang sabihin. Si Mario ay naging karpintero at tinutulungan ang mga kapitbahay na walang pambayad. Baka sakaling mabawasan ang mga taong matulog sa ulsan habang pinupunasan ang pawis sa noo. At sino ang bunso ay lumaki bilang isang guro. Tuwing tinatanong ng mga estudyante kung bakit niya gustong magturo, lagi niyang sagot dahil walang bata o matanda na dapat maramdaman na wala siyang halaga.

Sa gitna ng kanilang hardin may maliit na puntod. Doon nakahimlay si Aling Rosa. Pinalilibutan ito ng mga bulaklak na sampagita at sa ibabaw ay nakaukit. Ang pag-ibig ng ina ay liwanag na hindi kailan man namamatay. Tuwing dapit hapon, kapag bumubuhos ang ulan, sabay-sabay silang tatlo nalalabas sa hardin.

Tahimik silang nakatayo sa ulan. Walang payong, walang takot. Tila naririnig nila ang banayad na tinig na bumubulong mula sa hangin. Mga anak, mahal ko kayo. Mumiti si Liza, humawak sa kamay ng mga kapatid. Ma, salamat. Sa sandaling iyon, dumaan ang isang malamig na simoy ng hangin. Ang mga bulaklak ng sampagita ay bahagyang gumalaw.

At sa gitna ng ulan parang mailiwanag na pumalibot sa kanila. Payapa, mainit, pamilyar. Hindi nila nakita kung saan galing. Ngunit sa kanilang mga puso, alam nilang naroon si Aling Rosa. Nagbabantay, nagmamahal. At sa wakas, natapos ang bagyong minsang sumira sa kanila. Ngayon, napalitan ng liwanag na hindi kailan man mawawala.